İlk Seslendiriliş: Viyana, Mart, 1807
İlk Yayımlanma: Ağustos, 1808
Kime İthaf Edildiği: Avusturya Arşidükü Rudolph
Yaklaşık Süresi: 33 dakika
Enstrümantasyon: Solo: Piyano | Orkestra: Flüt, 2 Obua, 2 Klarnet, 2 Fagot, 2 Korno, 2 Trompet, Timpani, Yaylı Enstrümanlar
Beethoven'in beş piyano konçertosu arasında en sevileni olan 4. Konçerto, onun yaşamında ancak bir kez seslendirilebilmiştir. 1804'te yazmaya başladığı konçertoyu Beethoven 1806'da tamamlamış, önce 1807 Mart'ında Prens Lobkowitz'in evindeki özel davette çalmış, 22 Aralık 1808'de de, 4. Senfoni'yle birlikte Theater an der Wien'de halk önündeki konserde, yine kendi yorumlamıştır. 1808'de yayınlanan konçerto, 20 yıl unutulmuş ve ancak bestecinin ölümünden sonra tekrar çalınabilmiştir. 5. Piyano Konçertosu gibi, Avusturya Arşidükü Rudolph'a ithaf edilen eser bestecinin 3., 4., 5. ve 6. Senfoni'leri, Fidelio Operası, Appassionata ve Waldstein Sonatları, Keman Konçertosu, Üçlü Konçerto ve Rasumovsky Kuartetleri gibi önemli eserlerle aynı yıllarda yazılmıştır.
1804-1807 arasındaki bereketli dönemde yazılan bu konçerto, Wilhelm Lenz'in deyimiyle "Onun üç döneminin kaynaştığı bir stilde" bestelenmiştir. Beethoven'in bir senfoni ustası ve piyano sonatını zirveye çıkartmış bir müzikçi olarak gücünün sınırına ulaşmasına örnek gösterilen konçerto, onun bu yönlerini lirik ve pastoral çizgide yansıtır. Konserde dinleyicilerin de beğendiği eser, klasik biçimde üç bölümlü (çabuk-ağır-çabuk) olmasına karşın, klasik konçerto tarihinde -Mozart'ın KV 271 Konçertosu'ndan sonra- solo çalgının temayı ilk kez kendi başına duyurmasına da örnektir. Beethoven, Arşidük Rudolph'a ithaf yazısında "Haşmetmaab, sanırım benim yalnızca soğuk ve hesaplı eserler yazdığıma inanmaz" der. Gerçekten de Beethoven'in beş piyano konçertosu arasında en ince ve tutkusuz olan bu 4. Konçerto'dur.
Konçertonun en uzun bölümü olan, sonat formundaki 4/4'lük ölçüde, ılımlı (Allegro moderato) tempodaki 1. Bölüm, piyanon tek başına, zarif ve hülyalı ana temayı duyurmasıyla başlar. Bu tema hemen romantik bir ortam oluşturur. Yaylı çalgılar çok hafif (pianissimo) biçimde temayı tekrarlar ve orkestra bu temayı bir örgü gibi geliştirir, çok daha sonra da Re Majör tondaki ritmik yeni temayı bir koral havasında sunar. Önce yaylı çalgılarda sunulan bu tema, piyanonun sinirli kontrpuanı eşliğinde fagot tarafından duyurulur. Bu arada da Mi minör tonda bir yan tema kemanlarda yansır. Piyanoyla orkestra arasındaki bu yoğun diyalog hep sürer: Temanın yaylı ya da üfleme çalgılarda duyulmasından sonra piyano parlak figürlerle bunu işler. Temayı piyano duyurunca da diğer gruplar -saygıyla- arka planda kalır ve solo çalgının şarkısını renkli biçimde sararlar. Güzel ve lirik yan temalar da bu duygulu ortamı daha hülyalı ve enerjik yöne çeker. Beethoven bu bölüm için, genellikle sonuncusu kullanılan iki kadans yazmıştır.
2. Bölüm 2/4'lük ölçüde, ılımlı ama hareketlice (Andante con moto) tempoda başlar, orkestranın pes, buruk, sertçe ve unison (teksesli) anlatımına karşın piyanonun zarif, içli ve dokunaklı ezgisi kudretle yakınışı birleştirir gibidir. Şiirsel unsurların egemen olduğu bu bölümün bir program müziği havası olduğunu, sevgilisi Euridice'yi yeraltındaki karanlık güçlere (Tanrılara) kaptıran Orfeus'u piyanonun, tanrıları da orkestranın simgelediğini ileri sürenlerin başında Franz Liszt gelir. Gerçekten de orkestranın sert "Hayır" cevabı duyulduktan sonra, piyano yumuşak ve ilginç trillerle çok hafif (ppp) sesle iç çekermiş gibi, Orfeus'un acı içindeki motifini -yalvarışını- sergiler.
3. Bölüm yine 2/4'lük ölçüde Sol Majör tonda, canlı (Vivace) tempoda bir Rondo'dur. Burada sunulan iki tema birbiriyle yakın ilişkili olarak -bir önceki bölümün aksine- mutluluk ve güven içinde ancak zaman zaman coşkuyla yükselen lirik bir anlatım içindedir. Gerçek anlamda bir rondo için, üçüncü bir temanın belirmemesinin eksikliği pek hissedilmez. İlk tema orkestra tarafından adeta sabırsızlıkla sergilenir. Re Majör tonda ve pastoral havadaki ikinci temayı ise piyano duyurur. Gelişim çoğunlukla ikinci tema üzerine kuruludur; ancak Coda'da birinci temanın zafer dolu yükselişi duyulur. Güçlü senkoplarla vurgulanan, sevimli karşıtlıklarla gelişen bu rondoda biraz da çigan etkisi sezilir. Beethoven'in diğer konçertolarında genellikle onun kadanslarının kullanılmasına karşın, bu konçerto için Moscheles, Clara Schumann, Rubinstein, Reinecke, Bülow, Saint-Saëns, Busoni ve d'Albert gibi birçok piyanist-besteci kadans yazmıştır. Çoğu kez bunlardan sonuncusu yaygınlık kazanmıştır.[1]
[1] Aktüze, İrkin: Müziği Okumak, 1. Cilt. Pan Yayıncılık. İstanbul. 2002.
Mozart'ın 4 Aralık 1786'da Viyana'da tamamladığı ve ilk kez 7 Mart 1787 günü Akademi konserinde çaldığı Do Majör Piyano Konçertosu bu kez klarneti içermez. Solo piyano yanında flüt, iki fagot, iki korno, iki trompet, timpani ve yaylı çalgılar için bestelenmiştir.
Ancak Mozart'ın ölümünden sonra eşi Konstanze'nin 1798'de masrafları üstlenerek yayımlattığı konçerto, bestecinin Jüpiter Senfonisi'ne yakındır. Kadansları günümüze ulaşmayan epik karakterdeki bu eser, Mozart'ın en uzun konçertolarından biridir ve 1784-1786 yılları arasında yazılan 12 büyük konçertonun ya da Viyana konçertolarının sonuncusu sayılır.
Mozart, belki de artık piyanist olarak ünü azaldığından, üstelik elinde yeterli konçerto olduğundan, bundan sonra ayrı tutulan iki eser dışında -KV 537 No. 26 ve KV 595 No. 27- başka konçerto yazmaz.
Çok karmaşık bir sonat formundaki 1. bölüm 4/4'lük ölçüde, Do Majör tonda, çabuk ve görkemli (Allegro maestoso) tempoda başlar. Girişteki, Mozart'ı hiç de anımsatmayan orkestra tuttisinde beş tema sunulur. Ama başlangıçtaki ritmik motife dayalı figür bölümde önemli bir rol oynayacaktır. Beethoven'in 5. Senfonisi'ndeki kader motifine benzeyen bu motifi içeren giriş, polifonik tema bağlantıları ve armonik ustalıkla senfonik bir doruk oluşturur. Bunu izleyen marş benzeri minör, yan tema üflemeli çalgılar tarafından Majöre dönüştürülür ve solo çalgı piyano fark ettirmeden oyuncu arabesklerle buna katılır. Geliştirimde ise kaprisli temalar basit motifle sıkıştırılır ve bölüm tekrar Do Majörde zafer havasında sona erer.
2. bölüm Fa Majör tonda, 3/4'lük ölçüde, ağırca (Andante) tempodadır ve Mozart burada trompetlere ve timpaniye görev vermez. Soylu bir duygusallıkta, etkili ama tutkudan uzak, uzun ve eşdeğer tarz eşlikte sunulan ezgiler piyanistin süslemeleriyle güzelleşir, piyano orkestrayla bütünleşmiş gibidir. Bölüm ilk tutti ile sona ererken coda'da birinci bölümün çekirdek teması da yankılanır.
Idomeneo bale müziğinden Gavotte'u anımsatan, fazla hızlı olmayan temayla başlayan 3. bölüm Do Majör tonda, 2/4'lük ölçüde, çabukça (Allegretto) tempoda büyük tutulmuş bir rondo'dur. Form, armoni, çalgılama ve virtüözlük ögeleri mükemmel bir denge içinde gerçekleşirken orkestranın tuttisi ile belirlenen ana temaya karşı uzun süre suskun kalan piyano parlak yapıda birçok yan temayı sunar. La minör başlayıp Fa Majör gelişen bir orta bölme de timsal kontrast oluşturur. Uzun tutulmuş parlak geçiş pasajları bölüme ayrı bir karakter kazandırır, Do Majör tonaliteyi renklendiren şaşırtıcı armonik nüanslarla da seçkinleşir. Mozart'ın olağandışı hayal gücünü yansıtan ince işlemeli ve görkemli -uzun süre ihmal edilen- bu şaheseri sona ulaştırır. Ama bu şaheser 20. yüzyıla kadar unutulacak, ancak Mayıs 1934'te Avusturyalı piyanist Artur Schnabel (1882-1951) ve Macar asıllı şef George Szell (1897-1970) yönetimindeki Viyana Senfoni Orkestrası'yla Grosser Konzerthaussaal'deki yorumla tekrar Viyanalı müzikseverlere kavuşacaktı.[1]
[1] Aktüze, İrkin: Müziği Okumak, 4. Cilt. Pan Yayıncılık. İstanbul. 2003.